Historia
Jako samodzielna wieś Piekary zostały wymienione po raz pierwszy w dokumencie z 1286 r., w którym książę Leszek Czarny zezwalał benedyktynom tynieckim na zakładanie miast i wsi na prawie niemieckim. Do opactwa tynieckiego wieś należała do 1785 r. Po pierwszym rozbiorze Polski granicą przebiegającą na Wiśle Piekary zostały odcięte od opactwa, które znalazło się w austriackiej Galicji. Na mocy porozumienia rządu polskiego z austriackim ziemie opactwa położone na lewym brzegu Wisły stały się własnością skarbu Rzeczypospolitej i utworzono z nich tzw. klucz piekarski, obejmujący – oprócz Piekar – także wsie: Liszki, Ściejowice, Śmierdzącą (obecnie Kryspinów), Kaszów, Nową Wieś i Przeginię. W 1790 r. część tych wsi zakupił Franciszek Żeleński, kasztelan osiecki, który obrał Piekary na swoją siedzibę. Wkrótce na miejscu dawnego folwarku benedyktyńskiego rozpoczął budowę nowego, murowanego dworu. Po jego śmierci w 1801 r. Piekary odziedziczył jego syn Kryspin. Około 1830 r. rozbudował on znacznie ojcowski dwór, niemal dwukrotnie go powiększając. Wybudował również dużą murowaną wozownię, przebudował XVIII-wieczny browar i postawił nowe budynki folwarczne. Po śmierci Kryspina w 1853 r. właścicielem Piekar został jego syn Wit Żeleński, od którego w r. 1857 wieś odkupił jego siostrzeniec Alfred Milieski, znany polityk konserwatywny, poseł na sejm galicyjski. Wkrótce po zakupieniu Piekar przystąpił do budowy nowej siedziby. Pałacyk, ukończony około 1865 r. wkrótce został uznany za jedną z najpiękniejszych willi neogotyckich w Polsce. Jej projektantem był Filip Pokutyński (1829-1879), profesor budownictwa w Krakowskim Instytucie Technicznym, wykształcony w Niemczech i we Włoszech, blisko związany z berlińskim środowiskiem architektonicznym. Przy budowie pałacu Pokutyński wykorzystał mury i piwnice wcześniej istniejącej budowli – nie wpłynęło to jednak na ostateczny kształt koncepcji architektonicznej. Oprócz głównego budynku powstawały jednocześnie inne zabudowania folwarczne (niestety, aktualnie mocno zniszczone) oraz park w stylu romantycznym.
Rezydencja w Piekarach od początku wzbudzała podziw. W 1875 r. tygodnik Kłosy zamieścił drzeworyt Michała Kluczewskiego według rysunku Ludomira Franciszka Dymitrowicza, przedstawiający malowniczy pałacyk w Piekarach, który nieznany autor nazwał „ozdobą okolicy”. W 1901 r. majątek w Piekarach, o powierzchni ok. 210 ha, przejął syn Alfreda, Witold Milieski, właściciel sąsiednich Ściejowic. W 1934 r. odsprzedał go Włodzimierzowi i Helenie Braunom, którzy przeznaczyli pałac na szpital dla nerwowo chorych. Po śmierci Włodzimierza Brauna w 1937 r. Piekary odziedziczyli jego synowie, którzy jeszcze przed drugą wojną dokonali znacznej parcelacji dóbr. Po wojnie majątek Braunów został znacjonalizowany, wkrótce też dokonano jego ostatecznej parcelacji. W pałacu początkowo mieściło się Technikum Zielarskie, potem był siedzibą części administracji kopalni węgla kamiennego „Bolesław Bierut” w Jaworznie, aż w końcu przejął go Szpital dla Psychicznie i Nerwowo Chorych im. J. Babińskiego w Kobierzynie, który zarządzał obiektem do r. 1987. Po przejściu pałacu w ręce prywatne nowy właściciel rozpoczął w nim remont. Niestety prace objęły tylko częściowe odświeżenie elewacji (głównie północno-wschodniej) oraz niektórych pomieszczeń parteru, po czym zostały zarzucone.
Opis
Wszystkie obiekty znajdujące się na terenie zespołu są w stanie mniej lub bardziej posuniętej dewastacji. Najmniej zniszczone są budynek oficyny, spichlerz oraz budynki gospodarcze. Pałac w Piekarach jest budowlą nieregularną, częściowo jednopiętrową, częściowo dwupiętrową, podpiwniczoną, fasadą zwróconą na północ. Dominantę architektoniczną stanowi ośmioboczna wieża w narożu północno-wschodnim, bogato dekorowana, z wielobocznymi służkami podtrzymującymi wykuszowe sterczyny zwieńczone krenelażami. Bryłę pałacu wzbogacają ponadto tarasy
w elewacji północnej i wschodniej przeznaczone do podziwiania rozległego widoku na Wisłę i opactwo tynieckie. Obecnie park otaczający pałac jest do tego stopnia rozrośnięty i zdziczały, że odgradza dawną siedzibę Milieskich od malowniczej okolicy. Ośrodkiem kompozycji wnętrza są dwie klatki schodowe – jedna paradna na planie prostokąta zamkniętego półkolem, dostępna z sieni przy elewacji północnej, druga znacznie skromniejsza, prowadząca na drugie piętro do pokoi dla służby. Wokół tych dwu pomieszczeń biegnie na obu kondygnacjach ciąg pokoi – na parterze duży salon „męski”, z którego można było wyjść do ogrodu. I piętro miało charakter reprezentacyjny. Pomieszczenie nad przedpokojem od północy to tzw. „pokój wchodowy” ze stropem z żebrowaniem układającym się w formę ośmioramiennej gwiazdy. Na prawo od niego umieszczono gabinet zdobiony stropem z gotycką kratownicą i obiegającym dookoła dekoracyjnym fryzem, na lewo – salon „mniejszy” łączący się z ośmiobocznym pomieszczeniem w wieży. W trakcie wschodnim znajdował się salon „większy” z tarasem, z którego można było podziwiać panoramę Tyńca, a za nim, już w trakcie południowym – wielka jadalnia ze stropem wspartym na więzarach o wykroju łuku Tudora.
Park od strony wschodniej pałacu, romantyczny, typu naturalistycznego, założony ok. 1870 r.; zajmuje teren zbliżony kształtem do czworoboku. Gęsto zadrzewiony, posiada staw na osi widokowej w kierunku Tyńca oraz łąkę od północy, od południa otacza go aleja kasztanowa, z pozostałych stron grupa dębów. Liczne drzewa w parku to starodrzew, niektóre z nich maja charakter pomnikowy.
Dwór i otaczający go teren są własnością prywatną. Teren parku otaczającego dwór jest ogrodzony.
Oprac. Grzegorz Młynarczyk, OT NID w Krakowie, 01.10.2014 r.
Bibliografia
Bogdanowski J., Katalog zabytków budownictwa przemysłowego w Polsce: powiat Kraków-województwo krakowskie.Wrocław, Wydaw. PAN, 1961.
Jaroszewski T. S., O siedzibach neogotyckich w Polsce. Warszawa 1981.
Libicki P., Dwory i pałace wiejskie w Małopolsce i na Podkarpaciu. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS, 2012.
Piekary pod Krakowem. „Kłosy” t. 21, 1875, nr 531
Pokutyński F., Willa w Piekarach, Kraków 1865.