Nazwa: Fragment zegara słonecznego dwutabliczkowego – typu norymberskiego
Autor: nieznany
Czas powstania: XVII-XVIII w.
Miejsce powstania: Norymberga, Niemcy
Wymiary: wysokość: 47,3 mm; szerokość: 33,3 mm; grubość: 3,4 mm
Sygnatury: brak
Odkryty podczas wykopalisk na Zamku Lipowiec. Fragment zegara to górna płytka zegara dwutabliczkowego – typu norymberskiego. Na jej wewnętrznej stronie znajduje się tarcza zegara wertykalnego z opisanymi cyframi rzymskimi godzinami w zakresie VI-XII-VI, co jedną godzinę. Z centrum tarczy wychodzą linie pełnych godzin i biegną do ich numerycznych oznaczeń. Wykres ujęty jest w podwójnej prostokątnej ramce. Wskazówką była nić (obecnie brak), która wychodziła z dolnej płytki (brak) i przechodziła przez otwór w górnej płytce (punkt przecięcia się linii godzin VI i XII). W dolnej części płytki widnieją dwa otwory, w których były osadzone zawiaski.
Wierzchnia strona płytki jest pusta. W środku dolnej części znajduje się haczyk służący do stabilizacji obu płytek po ich rozłożeniu. Obok haczyka znajdują się niewielkie otwory – pozostałość po zawiaskach. Po przeciwnej stronie płytki w krawędzi, jest niewielki otwór po mosiężnym oczku (obecnie brak), przez który przekładano haczyk. Był to element służący do blokowania zegara po jego zamknięciu na czas transportu. Cyfry oraz linie ryte w kości słoniowej są wypełnione czarnym barwnikiem[1]. Stylistyka zegara jak na Norymbergę jest bardzo prosta, bez dodatkowych ornamentów, tarcz zegarowych, zazwyczaj umieszczanych na wierzchniej stronie, oraz skali kątowej. Zegar nie jest sygnowany.
Pierwsze zegary łączące zegar słoneczny i kompas w formie dwóch połączonych ze sobą tabliczek, pojawiły się pod koniec XV wieku w Norymberdze. Powstały one w wyniku współpracy ówczesnych matematyków i rzemieślników, którzy do ich produkcji używali wysokiej jakości materiałów, kości słoniowej, bukszpanu, drewna gruszkowego, mosiądzu oraz pigmentów (zielony, niebieski, czerwony, brązowy i czarny, w sumie 5 barw). Forma oraz ornamentyka umieszczana na zegarach norymberskich producentów z czasem stała się ich znakiem rozpoznawczym. Typowe dla Norymbergi zegary składają się z dwóch tabliczek-płytek połączonych ze sobą za pomocą dwóch zawiasek w postaci mosiężnych drucików. Dodatkowo zawierają haczyki służące do stabilizacji płytek: po ich rozłożeniu (dwa haczyki) lub zamknięciu na czas transportu (jeden lub dwa haczyki). Na płytkach, w zależności od wykonawcy były umieszczane: tarcze zegarowe z godzinami włoskimi, norymberskimi, walijskimi, babilońskimi i inne, elementy dekoracyjne, kompas i wskazówka zegara (nić łącząca obie płytki). Stosowanie nici, w tego typu zegarach było niezwykle użyteczne ze względu na jej właściwości, sprężystość, wytrzymałość i miękkość (właściwość, która pozwala na jej złożenie na czas transportu).
Literatura:
Rafał Zaczkowski, Dariusz Oczki, Katalog Zegarów słonecznych, Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie, Jędrzejów 2013
Małgorzata Taborska, Rezcz o zegarach słonecznych, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2020
Steven Lloyd, Ivory Diptych Sundials 1570-1750, Harvard University Press, Cambridge, Massachusett, London, England 1992.
Autor: Z-ca Dyrektora Muzeum Zegarów w Jędrzejowie
Rafał Zaczkowski, 2023-04-11
[1] Czarny kolor stanowił barwnik czerń niemiecka (czerń roślinna, czyli czerń z winorośli) lub pigment czerń lampowa (czerń szwedzka czyli sadza płomieniowa) (Taborska, s. 80)
Uwagi:
Mając dokładnie (idealnie na wprost) zrobione zdjęcie lub odrysowane na kartce linie godzinowe można obliczyć szerokość geograficzną, dla której ten zegar został wykonany. Wykres na znalezionym zegarze nie jest idealny. Bowiem po nałożeniu obu wykresów na siebie i ich porównaniu, okazało się, że nie wszystkie linie godzinowe się pokrywają. Nachodzą na siebie tylko linie godzin 6, 10, 11, 12, 1, 2 i 6. Mimo stwierdzonych niedoskonałości, można uznać, że zegar jest wykonany dla szerokości geograficznej wynoszącej 49 stopni, odpowiadającej położeniu Norymbergii.
Wykonawca, który wykonuje prosty “ascetyczny” zegar i go nie podpisuje, nie jest dokładny. Może to wynikać, np: z seryjnej produkcji lub, że istotną rolę odgrywał czas ich wykonania. Mniej złożone zegary wykonywano znacznie szybciej. Nabywcy takich zegarów nie wiedzieli jak sprawdzić, czy dany zegar jest poprawnie wykonany. Wprawdzie nie miało to żadnego znaczenia w ówczesnym codziennym życiu.
Tekst udostępniony dzięki uprzejmości Rafała Zaczkowskiego dyrektora Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie.
Zdjęcia obiektu wykonał Bogumił Pilarski z MAK w Krakowie.
Serdecznie dziękujemy.
