Dwór w Gorzeniu Górnym

Dwór w Gorzeniu Górnym

Historia
Gorzeń lokowany został prawdopodobnie na prawie niemieckim po 1333 roku. W 2. połowie XV w. wieś należała do Gorzeńskich herbu Topór. W późniejszych czasach miała przeważnie współwłaścicieli, którzy często się zmieniali. W 1. połowie XIX w. wieś została podzielona na Gorzeń Górny i Gorzeń Dolny. W 1873 r. większą część gruntów w Gorzeniu Górnym rozparcelowano. W 1876 r. posiadłość „Gorzeń Górny Dwór”, o powierzchni 17 ha, zakupił Tytus Zegadłowicz, nauczyciel z gimnazjum w Wadowicach. Dwór zbudowany został w 3. ćw. XVIII w. przez ówczesnego właściciela wsi Franciszka Skorupkę-Padlewskiego. Pierwotnie była to budowla parterowa, wzniesiona na planie prostokąta, z ryzalitami od frontu i od tyłu, z sienią przechodnią. Rozbudowę rezydencji zapoczątkował na przełomie XVIII/XIX w. Jakub Lippman Huppert, a kontynuowali jego spadkobiercy. Późnoklasycystyczny charakter nadała budowli przebudowa prowadzona około połowy XIX w. (m.in. nadbudowano wtedy piętro). Po 1876 r. Tytus Zegadłowicz przeprowadził generalny remont i przekształcił znacznie zniszczony budynek, w którym mieściła się karczma (m.in. dobudowano wtedy do fasady czterofilarowy ganek z balkonem i ganek przy ścianie szczytowej). W 1908 r. dwór stał się formalnie własnością syna Tytusa, Emila Zegadłowicza (1888-1941), znanego w dwudziestoleciu międzywojennym poety, prozaika, dramatopisarza i kolekcjonera dzieł sztuki. W tym okresie dwór był ważnym ośrodkiem życia kulturalnego. Spotykali się tutaj m.in. członkowie założonej przez Zegadłowicza regionalistycznej grupy literacko-plastycznej „Czartak”, która nazwę swoją wzięła od domniemanej średniowiecznej strażnicy obronnej nad Skawą w pobliskim Mucharzu. W dworze gościli także m.in. Leon Kruczkowski, Gustaw Morcinek, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Vlastimil Hofman, Stefan Jaracz i Witold Hulewicz. Emil Zegadłowicz zgromadził tutaj bogate zbiory w postaci dzieł malarskich i rzeźbiarskich wybitnych twórców polskich okresu międzywojennego, a także liczne prace wykonane przez beskidzkiego rzeźbiarza ludowego Jędrzeja Wowrę. Część tych dzieł sztuki zrabowali Niemcy w czasie II wojny światowej, ale szczęśliwie ocalały zbiory grafiki i malarstwa, wyposażenie dworu i część rękopisów. W 1946 r. żona Emila Zegadłowicza, Maria i jego córka Atessa uporządkowały zachowane zbiory i zorganizowały w dworze prywatne muzeum biograficzne pisarza. Ekspozycje powiększono w 1967 r. W 1980 r. wystawę zamknięto z powodu konieczności remontu budynku, który trwał kilkanaście lat. Dzięki powołaniu w 1993 r. Fundacji Czartak stało się możliwe w 1995 r. ponowne udostępnienie zwiedzającym zbiorów Emila Zegadłowicza.

Opis
Dwór położony jest w północno-wschodniej części wsi, w parku krajobrazowym stopniowo przechodzącym w część leśną. Liściasto- iglasty drzewostan parkowy pochodzi głównie z nasadzeń z końca XIXw., ale tworzą go także okazy liczące od 200 do 300 lat, w tym drzewa w wymiarach pomnikowych. Przed podjazdem do budynku ustawione są klasycyzujące posągi Flory i Mądrości Bożej. W sąsiedztwie rezydencji usytuowana jest murowana oficyna mieszkalna zapewne z okresu międzywojennego. Dwór jest budynkiem murowanym, potynkowanym, zbudowanym na planie prostokąta, piętrowym, niepodpiwniczonym, nakrytym dachem dwuspadowym. Przed elewacją, na osi wejścia umieszczony jest ganek z czterema filarami. Na wysokości piętra znajduje się balkon z metalową, ozdobną balustradą pomiędzy filarami wspierającymi zadaszenie zwieńczone pełną ścianką attykowa z wazonami. Podobny ganek z dwoma filarami i balkonem na piętrze znajduje się przy elewacji północnej. Elewacje budynku zdobi rustykalna faktura. Pomieszczenia na parterze rozdzielone są obszerną sienią z której prowadzą szerokie schody na piętro. We wnętrzach dworu mieści się muzeum związane z osobą Emila Zegadłowicza, ale także eksponujące dokonania różnych polskich artystów głównie z okresu 20. lecia międzywojennego. W pomieszczeniach zachowało się w większości oryginalne wyposażenie (piece, sprzęty) z 2. połowy XIX i 1. połowy XX w.

oprac. Tadeusz Śledzikowski, OT NID w Krakowie, 21-04-2015 r.

Stan obecny: W 2018 r. eksponaty oddano do Muzeum Miejskiego w Suchej Beskidzkiej, a dwór zamknięto.

Bibliografia:
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 1: Województwo krakowskie, z. 14: Powiat wadowicki, oprac. J. Szablowski, Warszawa 1953.
Gorzeń Górny. Dwór Emila Zegadłowicza. Dokumentacja historyczno-konserwatorska, oprac. Lucyna Sulerzyska, PP Pracownie Konserwacji Zabytków Oddział Kraków, Kraków 1978, Archiwum Oddziału Terenowego Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Krakowie.
Libicki P., Dwory i pałace wiejskie w Małopolsce i na Podkarpaciu (w granicach województw małopolskiego i podkarpackiego), Poznań 2012, s. 98-99.
Marczewski B, Powiat wadowicki pod względem geograficznym, statystycznym i historycznym, Kraków 1898.
Siemionow A, Ziemia Wadowicka, Wadowice 1984.
Zinkow J, Wadowice i okolice, Wadowice 2001.

Ustawienia